رحمت خدا و موسای نبی

در قرآن داستانهایی از انبیاء و پیامبران ذکر شده که نشان میدهد آنها از درگاه الهی طلب رحمت می کردند و این رحمت واسعه شامل حال آنها شده است .

اصحاب کهف و رحمت الهی

ماجراى اصحاب كهف در قرآن به طور فشرده (از آیه 9 تا 27 سوره كهف) آمده است که در برابر دوری جستن از خدایان دروغین پروردگار متعال به آنها رحمتش را ارزانی داشته است.

ما در ابتدای این نوشتار به دو آیه از سوره کهف اشاره می کنیم که نشان دهنده شامل بودن رحمت الهی بر این بندگان خاص خدا است.

إِذْ أَوَى الْفِتْیَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقالُوا رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَ هَیِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً (کهف ـ 10)

آن گاه كه آن جوانمردان به غار پناه بردند، گفتند: پروردگارا! از سوى خود رحمتى به ما عطا كن و براى ما رشدى در كارمان فراهم ساز.

" كهف" كلمه پر مفهومى است كه همان بازگشت به ابتدایى‏ترین نوع زندگى بشر را به خاطر مى‏آورد، محیطى كه در آن نور و روشنایى نیست، و شب هاى تاریك و سردش یادآور دردهاى جانكاه انسان هاى محروم است، نه از زرق و برق دنیاى مادى در آن خبرى است، نه از بستر نرم و زندگى مرفه!.

مخصوصا با توجه به آنچه در تاریخ نقل شده كه اصحاب كهف وزیران و صاحب‏منصبان بزرگ شاه بودند كه بر ضد او و آئینش قیام كردند ، روشن مى‏شود كه گذشتن از آن زندگى پرناز و نعمت و ترجیح غارنشینى بر آن تا چه حد شهامت و گذشت و همت و وسعت روح مى‏خواهد؟!.

ولى در آن غار تاریك و سرد و خاموش، و احیاناً خطرناك از نظر حمله حیوانات موذى، یك دنیا نور و صفا و توحید و معنویت بود.

خطوط رحمت الهى بر دیوار چنین غارى نقش بسته، و آثار لطف پروردگار در فضایش موج مى‏زد، خبرى از بتهاى رنگارنگ مسخره در آن نبوده، و دامنه طوفان ظلم جباران به آن كشیده نمى‏شد.

انسان را از آن فضاى محدود و خفقان بار محیط جهل و جنایت رهایى مى‏بخشید و در فراخناى اندیشه آزاد غوطه‏ور مى‏ساخت.

آرى این جوانمردان موحد آن دنیاى آلوده را كه با تمام وسعتش زندان جانكاهى بود ترك گفتند، و به غار خشك و تاریكى كه ابعادش همچون فضایى بیكران مى‏نمود روى آوردند و نهایتا رحمت الهی را طلب کردند.

صفح الهی را می شناسی؟

پروردگار ما هیچ چیز را فراموش نمی کند، اما به گونه ای عمل می نماید تا ما نافرمانی خویش را فراموش کنیم و در درگاه او حتی احساس شرم و خجالت نیز ننمائیم. این همان مفهوم صفح الهی است.

همانگونه که می دانید در آیات قرآن کریم، با عبارات و کلمات متعددی به رحمت فراگیر الهی اشاره شده است. کلماتی نظیر رحمن (که اشاره به رحمت عام الهی دارد)، رحیم (که رحمت خاص خدا را نشان می دهد)، ارحم الراحمین، رئوف، ودود و... همه و همه از این دسته به شمار می آیند.

معمولا می توان مهمترین و برجسته ترین مفاهیم یک مکتب را از شعار و عنوان آن دریافت نمود. همانگونه که می دانید، عنوان تمامی کارهای مسلمین، عبارت شریف " بسم الله الرحمن الرحیم " است که در زوایای گوناگون زندگی مسلمانان رسوخ دارد و سوره های مختلف قرآن کریم نیز با آن آغاز می گردد.

خداوند اسامی و صفات متعددی دارد، اما شگفت انگیز است که از میان تمامی این اسامی و صفات (که 1000 نام آنها در دعای جوشن کبیر آمده)، هنگامی که در این جمله شریفه، می خواهیم از پروردگار خویش یاد کنیم، او را با دو نام " رحمان و رحیم " می ستائیم.

اگر به خوبی در برنامه روزانه زندگی یک مسلمان دقت کنیم، می یابیم که یک مسلمین لااقل در طول شبانه روز و در نماز خویش 60 بار از رحمت الهی یاد می کند و پروردگار خویش را با این وصف می ستاید.

قرآن و رحمت پروردگار

کلمه رحمن به جز مواردی که در " بسم الله " به کار رفته، حدود 41 بار در قرآن آمده است و کلمه رحیم نیز به جز دفعاتی که در " بسم الله " تکرار گشته، حدود 80 بار دیگر در قرآن مجید بکار رفته است.

اما اگر آیات مختلف قرآن کریم را بررسی کنیم، با حقائقی عمیق از رحمت الهی مواجه می گردیم.

قرآن کریم صراحتاً از جانب پروردگار متعال اعلام می دارد که خداوند رحمت را بر خویش لازم و واجب ساخته است و می فرماید: "... پروردگارتان، رحمت را بر خود فرض كرده... " ((سوره انعام، فرازی از آیه 54))، اما هیچ کجای قرآن کریم، هرگز در خصوص عقاب پروردگار چنین سخنی به میان نیامده است. حتی در نقطه مقابل، قرآن کریم نمونه های گوناگونی را برمی شمرد که خداوند حتی بدون آنکه بندگانش توبه کنند، با رحمت گسترده خویش،از عقاب آنان چشم می پوشد. لذا در خصوص گناهانی به غیر از شرک می فرماید: " خداوند (هرگز) شرك را نمى‏بخشد! و پایین‏تر از آن را براى هر كس (بخواهد و شایسته بداند) مى‏بخشد... "((سوره نساء، آیه 48)، مشخص است که در این آیه سخن از بخشش پس توبه انسانها نیست، چرا که در آن حالت خداوند هرکسی را که توبه کند، حتی اگر مشرک نیز باشد، باز نیز می آمرزد.)

امید و رحمت؛ کودی است برای درخت وجودی آدمی!

وجود آدمی نیز مانند یک درخت با اراده و ثمر بخش است، اگر سالم و بی‏ عیب باشد خرم و با نشاط است، میوه‏ها و شکوفه‏ها می‏دهد، بر سر ها سایه‏ می‏افکند، رهگذران در سایه‏اش از رنج آفتاب می‏آسایند.

اگر درختی از لحاظ ریشه و تنه سالم بوده باشد و آنگاه به واسطه بعضی‏ پیشامدها و در اثر برخی علل و عوامل خارجی میوه‏اش از بین برود و یا برگش بریزد و یا شاخه‏اش قطع شود، سرما شکوفه‏اش را بزند و یا پرندگان‏ میوه‏اش را منقار بزنند و فاسد کنند و نظیر اینها، در عین اینکه موجب‏ تأسف است باعث نگرانی نیست، چرا؟

زیرا خود درخت اگر سالم باشد بار دیگر برگ و شکوفه خواهد داد، میوه خواهد داد، از نو جوانه خواهد زد و سایه خواهد انداخت، در این گونه مواقع است که آدمی به خود حق می‏دهد که‏ خود را تسلی داده و بگوید: "سر خود درخت سلامت باشد".

وجود آدمی نیز مانند یک درخت با اراده و ثمر بخش است، اگر سالم و بی‏ عیب باشد خرم و با نشاط است، میوه‏ها و شکوفه‏ها می‏دهد، بر سر ها سایه‏ می‏افکند، رهگذران در سایه‏اش از رنج آفتاب می‏آسایند، مانند همان درخت‏ انواع حوادث و پیشامدها ممکن است داشته باشد، ممکن است کودکان به او سنگ بپراکنند.

آدمی سالها زحمت می‏کشد و رنج می‏برد و دسترنجی تهیه‏ می‏نماید، بعد در اثر حوادثی آن دسترنج از دستش می‏رود، سرمای فقر او را بی برگ و نوا می‏سازد، متاع دنیا ربوده شدن و سوختن و غرق شدن و هزاران آفت دیگر دارد، در عین اینکه این حوادث موجب تأسف است، برای یک روحیه سالم و با نشاط و امیدوار جای نگرانی نیست.

همان طوری که اگر یک بدن، جوان و سالم‏ بود وارد شدن جراحتی چندان نگرانی ندارد ولی بدن ناسالم و مبتلا به مرض قند مثلا، مدت ها وقت لازم است تا بتواند یک زخم کوچک را جبران کند.

روحیه سالم و با نشاط و امیدوار نیز چنین‏ است، هر نقصی را جبران می‏کند. مصیبت آن وقتی است که آفت به ریشه‏ درخت بخورد، اگر آفت به ریشه خورد محفوظ ماندن شاخه و میوه و برگ و شکوفه اثر ندارد. اگر خدای ناخواسته آدمی در ناحیه روح و قلب و احساسات پژمرده و افسرده باشد، ناراضی و ناخشنود باشد، به جهان بدبین‏ باشد، خودش را تک و تنها و بی غمخوار و مدد کاری ببیند، دیگر همچو شخصی نه برای خودش و نه برای دیگران مفید نخواهد بود، آنچنان زندگی با مرگ چندان تفاوتی ندارد هر چند هزاران برگ و نوا داشته باشد.

در قرآن کریم این تعبیر زیاد آمده که خسران و بدبختی آنجاست که آدمی‏ در ناحیه معنی و روح ببازد، باختن اثرات و ثمرات زندگی چندان اهمیت‏ ندارد. زندگی اگر باشد، همیشه اثرات و ثمرات دارد، ولی خدای‏ ناخواسته اگر آدمی مثلا امید و رجاء خود را ببازد و از دست بدهد اهمیت‏ فوق العاده دارد. بالاتر از آن، هنگامی است که ایمان و معرفت خود را ببازد، زیرا ایمان است که منبع امید و رجاست، ایمان است که توکل و اعتماد و امیدواری می‏آورد.

آدم با ایمان هیچوقت خودش را تک و بی مدد کار و بی غمخوار نمی‏بیند، همیشه در نماز می‏گوید: "خدایا تو را می‏پرستیم و از تو مدد می‏خواهیم".

آدم مۆمن می‏گوید: "خدایا ما به تو توکل کرده‏ایم و به سوی‏ تو بازگشت کرده‏ایم". آدم با ایمان فرضا در اثر پیشامدهای روزگار صدمات و لطماتی ببیند، چندان نگرانی ندارد.

قرآن کریم خطاب به رسول اکرم می‏فرماید: بگو من هم مانند شما بشری‏ هستم، مثل شما خواب و خوراک و احتیاجات دارم، مثل شما میل و فکر و آرزو دارم، آنچه نوع بشر باید داشته باشد من دارم، با این فرق که به من‏ وحی می‏رسد که خدای شما و معبود شما یگانه است، بنابراین هر کس که امید لقاء پروردگار خود را دارد لازم است عمل نیک انجام دهد و با خدا هیچ کس‏ را شریک نسازد.

 جهنمی بودن غیر شیعیان و رحمت خدا

مگر می‌شود این همه انسانی که مسلمان (شیعه) نیستند به جهنم روند؟! آنهایی که این حرف‌ها را می‌زنند به خدا تنگ‌نظرانه نگاه می‌کنند. این با رحمت خدا سازگار نیست.

کسی که به خدا، رحمت و غضب او و نیز به بهشت و جهنم اعتقادی دارد، نه از ناحیه‌ی خود برای او تعریفی قرار می‌دهد و از ناحیه‌ی او مردم را به بهشت و جهنم می‌فرستد. ابطال دین و قرآن کریم به بهانه‌ی رحمت واسعه‌ی الهی همان‌ قدر خطا، مذموم، مضر و منحرف کننده است که یأس و ناامیدی از رحمت او. لذا کسی که به خدا ایمان دارد، دقت می‌کند که خداوند خود رحمت یا انتقامش را چگونه توصیف کرده است؟ بدیهی است آن خدایی که شخص بر اساس میل یا موهومات ذهنش تعریف و توصیف نماید، خدای ساخته‌ی ذهن آن شخص است، نه خدای واقعی.

بی‌تردید اگر معنای رحمت خدا این بود که به دلیل کثرت کفار و یا جهال، عذاب و عقاب برداشته می‌شود، دیگر خداوند متعال نه پیامبری ارسال می‌نمود، نه وحی می‌فرستاد، نه دعوت به توحید و یکتاپرستی و اسلام می‌نمود و نه بهشت و جهنمی خلق می‌کرد و نه بهشت و دوزخ و اهل‌شان را در قرآن کریم تبین می‌نمود.

مگر آن خدایی که وحی و دین را فرستاد، نمی‌توانست بفرماید که بهشت و جهنم من بستگی به اکثریت دارد؟ اگر اکثراً مسلمان یا شیعه بودند، آنها را بهشت می‌برم و اکثریت کافر یا منحرف و مجرم بودند، شرط ایمان و عمل صالح را بر می‌دارم و اکثریت را بهشت می‌فرستم؟ این چه استدلالی است؟ آیا چنین ادعاهایی سرخود است یا استناد به آیات قرآن کریم؟ آیا تعریف رحمت خدا، به مثابه‌ی تعطیل وحی، دین، اسلام، حرکت در صراط مستقیم، انحراف، جرم، معصیت، کفر، نفاق و ظلم است؟ آیا چنین ادعاهایی به مسخره گرفتن همه‌ی حقایق هستی و اعتقادات نیست؟ ما حق نداریم که به بهانه‌ی رحمت و کرم خدا، همه‌ی علم، حکمت، عدالت و هدایتش را زیر سؤال ببریم. منکر غضب الهی، هیچ فرقی با منکر رحمت الهی ندارد.

فرشتگان رحمت خدا بر در خانه های ما 

چیزى نمانده که آسمان ها از فرازشان بشکافند و [حال آنکه‏] فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبیح مى‏ گویند و براى کسانى که در زمین هستند، آمرزش مى‏طلبند. آگاه باش در حقیقت خدا است که آمرزنده ی مهربان است».

«الَّذِینَ یحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یسَبِّحُونَ بحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یؤْمِنُونَ بِهِ وَ یستَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ کلَّ شَىْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تَابُوا وَ اتَّبَعُوا سبِیلَک وَ قِهِمْ عَذَاب الجَْحِیمِ»(1).

سبقت رحمت الهی بر غضبش

از  منابع دینی این حقیقت استفاده می شود که رحمت خداوند متعال، بر غضبش سبقت دارد:

«یا من سبقت رحمته غضبه». خداوند سبحان، هم رحمت دارد و هم غضب؛ ولی رحمت او اسم ذاتی، کمال ذاتی و صفت ذاتی جمال حق است و غضب از اسما و صفات فعلی او است. رحمتش از ذاتش بر می خیزد و غضبش از تخلّف مخلوق متولد می شود . (2)

فرشتگان و غفران الهی

یکی از مظاهر آثار سبقت رحمت بر غضب، وجود گروهی از فرشتگان الهی است که به صورت دائم و علی الاتصال غفران الهی را برای انسان ها از خداوند طلب می کنند و این آمرزش را به آنان می رسانند. در واقع یکی دیگر از شئون ملائکه در خصوص انسان ها، طلب مغفرت و رساندن آن به انسان ها است. این گروه از ملائکه، مظاهر اسم «غفران» حق و وسایط آن هستند. به بیان دیگر، اینان به یک نظر مظاهر رحمت و به یک نظر مظاهر غفران اند؛ چرا که بر اثر این غفران، رحمت الهی را به انسان ها می رسانند، هر چند خود انسان ها از این حقیقت و یاری آگاه نباشند.

مأمور کردن گروهی از فرشتگان برای طلب و رساندن غفران الهی به انسان های واجد شرایط و قابل برای مغفرت، بیانگر این حقیقت است که نجات انسان های خاکی و رسیدن آنان به حیات طیبه، خیلی سخت است و برای نیل به آن در مسیر طاعت و عبودیت، نیاز به مدد رساندن الهی است و این دسته از ملائکه، مأمور و موظّف به این امر مهم اند. از این رو نباید به وسوسه ها و اغوائات شیطانی، در خصوص آسان بودن آخرت گوش سپرد و به سخنان مدعیان عرفان و استادی مبنی بر سهل الوصول بودن قیامت دل بست.

در دعای شب قدر پس از قسم به اسمای الهی و قرآن و...می گوییم: «ان تجعلنی من عتقائک من النار»؛ «مرا از کسانی قرار ده که از آتش جهنم رهیده و ایمن است». این زبان حال و گفتار اهل ایمان و عمل است؛ نه گفته ی کافران و مشرکان. اینکه در دعای شب عید فطر از خدا می خواهیم: «که از آتش نجاتم بده»، به دلیل شورای راه و سخت بودن وصول به حیات طیبه است. به هر روی مأموریت این گروه از فرشتگان، مدد رسانی مؤمنان برای نیل به مقصود است.

 تنها گروهی که از رحمت خدا ناامیدند!

آنچه در ادامه می‌آید چهاردهمین قسمت از درس‌های معرفتی قرآن کریم است که به صورت جزء جزء همگام با ایام مبارک ماه رمضان تهیه و به میهمانان این ماه خدا تقدیم می‌شود. در این بخش آیاتی از جزء چهارهم قرآن کریم را مطرح و به بیان گوشه‌هایی از معارف آن می‌پردازیم.

منابع اصلی هر چیز نزد خداست

وَ إِن مِّن شیَ‌ْءٍ إِلَّا عِندَنَا خَزَائنُهُ وَ مَا نُنزَِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ(21- حجر)

هیچ چیز در جهان وجود ندارد، مگر آنکه منابع آن نزد ماست‌ و ما آن را جز به اندازه معین نازل نمی‌کنیم.

بنا بر این آیه چنان نیست که قدرت خداوند محدود باشد، بلکه منبع و مخزن و سرچشمه همه چیز نزد اوست، و او توانایی بر ایجاد هر مقدار در هر زمان را دارد، ولی همه چیز این عالم حساب دارد و ارزاق و روزی‌ها نیز به مقدار حساب شده‌ای از طرف خدا نازل می‌گردد.(1)

یک داستان جالب و درس آموز

روزی معاویه لعنة الله علیه در توجیه ظلم و زراندوزی خود و ساکت کردن اعتراض‌های مردمی دست به تحریف معنوی قرآن زد و گفت: مردم! مگر شما حقانیت کتاب خدا را قبول ندارید؟ گفتند: بله قبول داریم. گفت: پس این آیه را در آن بخوانید که فرمود وَ إِنْ مِنْ شَیْ‌ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ. بعد ادامه داد: مگر شما حق بودن این آیه را قبول ندارید؟ گفتند: بله قبول داریم. گفت: پس چرا به دارایی من معترضید؟

منظور معاویه از این حرف این بود که بر اساس این آیه خدا به شما آن مقدار داده و به من هم این قدر عنایت کرده است؛ شما که مسلمانید و قرآن را قبول دارید پس چرا به زر اندوزی و ثروت من اعتراض می‌کنید و از فقر خود گله مندید؟

این حیله و تفسیر به رای معاویه کارگر افتاد و مردم ساکت شدند. او سرخوش از این نیرنگ کارساز خود بود که ناگهان «احنف» از بین جمعیت قد علم کرد و گفت: معاویه! ما آیه را قبول داریم و در آن سخنی نیست. دعوای ما با تو هم بر سر خزائن الهی و مقدار نزول بر خلایق نیست؛ اعتراض ما به تو برای آن دسته ارزاقی است که خدا از خزانه غیبش برای ما نازل کرد و تو ظالمانه آن‌ها را غصب کرده و در انبارهایت ذخیره کردی.

در برابر این سخن اعتراض آمیز و کوبنده احنف، معاویه که دیگر حرفی برای گفتن نداشت؛ ساکت شد.(2)

کسانی که شیطان کاری با آن‌ها ندارد و کسانی که زیر سلطه اویند

قَالَ رَبّ‌ِ بمَِا أَغْوَیْتَنیِ لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فیِ الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنهَُّمْ أَجْمَعِینَ(39)إِلَّا عِبَادَکَ مِنهُْمُ الْمُخْلَصِینَ(40)قَالَ هذَا صِرَاطٌ عَلیَ‌َّ مُسْتَقِیمٌ(41)إِنَّ عِبَادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیهِْمْ سُلْطَنٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغَاوِینَ(42- حجر)

 گشوده شدن ناودانى از رحمت خدا

(محتوای سوره نحل)

وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثى‏ ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَ ظِیمٌ (نحل-58) یَتَوارى‏ مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَ یُمْسِكُهُ عَلى‏ هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ أَلا ساءَ ما یَحْكُمُونَ (نحل-59)

و هر گاه یكى از آن مشركان به دختر دارشدن بشارت داده شود، صورتش از غصّه سیاه مى‏شود، در حالى كه خشم خود را فرو مى‏برد.(نحل/58)

بخاطر بشارت تلخى كه به او داده شده، از میان مردم متوارى مى‏شود (درمانده است كه) آیا این دختر را همراه با ننگ و خفت نگاه دارد یا او را در خاك پنهان كند. بدانید كه چه بد قضاوت مى‏كنند.(نحل/59)

با تاملی در آیات می توان دریافت:

1ـ تحقیر و پست شمردنِ دختر، فكر جاهلى و خرافى است. «إِذا بُشِّرَ ... بِالْأُنْثى‏ ظَلَّ وَجْهُهُ»

2ـ با آنكه اصلِ تولد فرزند، بشارت است، امّا خرافات، بشارت را مایه ذلّت مى‏شمرد. «بُشِّرَ ... ظَلَّ وَجْهُهُ»

3ـ فرو خوردن خشم و غضبى كه همراه آن سیاه شدن و برافروخته شدن چهره باشد، ارزشى ندارد. «ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَظِیمٌ» (آنهم خشمى كه بر اثر یك عقیده‏ى خرافى باشد)

4ـ خرافات و عقاید باطل، مایه‏ى تهدید خانواده‏هاست. «ظَلَّ وَجْهُهُ ... یَتَوارى‏ مِنَ الْقَوْمِ»

5ـ گاهى بزرگ‏ترین جنایت‏ها، زیر پوشش مقدّس‏ترین شعارها صورت مى‏گیرد. «أَ یُمْسِكُهُ عَلى‏ هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ» (به‏نام حفظ آبرو، فرزندش را زنده به گور مى‏كند)

6ـ ادیان آسمانى، عقاید خرافى را در مورد دختر و زن، محكوم مى‏كنند. «ساءَ ما یَحْكُمُونَ»

دلیل تنفر اعراب جاهل از دختر، امور زیر بوده است:

الف: دختر نقش اقتصادى و تولیدى نداشته و سربار زندگى بوده است.

ب: در جنگ كه سرنوشت قبیله به آن بوده، دختر قدرت جنگیدن و دفاع نداشته است.

ج: در جنگ‏ها، دختران به اسارت رفته و مورد تجاوز دشمن قرار مى‏گرفتند.

و اما نقش اسلام در احیاى ارزش مقام زن‏

تحقیر و در هم شكستن شخصیت زن، تنها در میان عرب جاهلى نبود، بلكه در میان اقوام دیگر و حتى شاید متمدن‏ترین ملل آن زمان نیز، زن شخصیتى‏ ناچیز داشت، و غالبا با او به صورت یك كالا و نه یك انسان رفتار مى‏شد، ولى مسلما عرب جاهلى این تحقیر را در اشكال زننده‏تر و وحشتناكترى انجام مى‏داد. تا آنجا كه اصلا نسب را به مرد مربوط مى‏دانست و مادر را تنها ظرفى براى نگاهدارى و پرورش جنین، محسوب مى‏كرد!

آنها براى زن حقى در ارث قائل نبودند و براى تعدد زوجات حد و مرزى قائل نمى‏شدند، به سادگى خوردن آب، ازدواج مى‏كردند و به آسانى آنها را طلاق مى‏دادند.